ಕೃತಿ ಪರಿಚಯ : ದುರಂತ ನಾಯಕನ ಹೋರಾಟದ ಕಥನ : ಸಂಭಾಜಿ

ಸಂಭಾಜಿ (ಕಾದಂಬರಿ)

ಮರಾಠಿ ಮೂಲ : ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲ
ಕನ್ನಡಕ್ಕೆ : ಚಂದ್ರಕಾಂತ ಪೋಕಳೆ
ಪ್ರಕಾಶನ : ಸಪ್ನ ಬುಕ್ ಹೌಸ್, ಬೆಂಗಳೂರು, ೨೦೨೪
ಲೇಖಕರ ಸಂಪರ್ಕವಾಣಿ : ೯೪೪೯೨೭೩೦೫೯

ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಜನರ ಅಸ್ತಿತ್ವ ಮತ್ತು ಅಸ್ಮಿತೆಯಾಗಿರುವ ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜರ ಕುರಿತು ನೂರಾರು ಗ್ರಂಥಗಳು ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಪ್ರಕಟವಾಗಿವೆ. ಶಿವಾಜಿ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿಯಾಗಿ ಮರಾಠಿಗರ ಅಸ್ತಿತ್ವ ಉಳಿಸಲು ಹೋರಾಡಿದ ಧೀಮಂತ ವ್ಯಕ್ತಿ ಸಂಭಾಜಿ. ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತು ಸಮಗ್ರವಾದ ವಿವರಣೆ ನೀಡುವ ಯಾವ ಕೃತಿಗಳು ನನ್ನ ಅವಲೋಕನಕ್ಕೆ ದೊರೆಯಲಿಲ್ಲ. ಗಳಗನಾಥರ ‘ಗೃಹ ಕಲಹ’ ಮತ್ತು ‘ಶಿವಪ್ರಭುವಿನ ಪುಣ್ಯ’ ಎಂಬ ಎರಡು ಅನುವಾದಿತ ಕಾದಂಬರಿಗಳಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತು ಕ್ವಚಿತ್ತಾದ ಮಾಹಿತಿ ದೊರೆಯುತ್ತದೆ.

ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲ ಅವರು ಆಧುನಿಕ ಮರಾಠಿ ಸಾಹಿತ್ಯ ಲೋಕದ ಹಿರಿಯ ಬರಹಗಾರರು. ಅವರು ಸುಭಾಷಚಂದ್ರ ಭೋಸ್ ಅವರನ್ನು ಕುರಿತು ಬರೆದ ‘ಮಹಾನಾಯಕ’ ಬೃಹತ್ ಕಾದಂಬರಿಯನ್ನು ಪ್ರೊ. ಚಂದ್ರಕಾಂತ ಪೋಕಳೆ ಅವರು ಈಗಾಗಲೇ ಕನ್ನಡಕ್ಕೆ ಅನುವಾದಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈಗ ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲ ಅವರ ‘ಸಂಭಾಜಿ’ ಕಾದಂಬರಿಯನ್ನು ಕನ್ನಡಕ್ಕೆ ತಂದಿರುವುದು ಸಂತೋಷದ ಸಂಗತಿಯಾಗಿದೆ. ‘ಸಂಭಾಜಿ’ ಕಾದಂಬರಿ ಮರಾಠಿಯಲ್ಲಿ ಈಗಾಗಲೇ ಹತ್ತಾರು ಮುದ್ರಣಗಳನ್ನು ಕಂಡು ಒಂದು ಲಕ್ಷಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರತಿಗಳು ಮಾರಾಟವಾಗಿವೆ. ಈ ಕೃತಿಯನ್ನು ರಾಮಜಿ ತಿವಾರಿ ಅವರು ಹಿಂದಿಯಲ್ಲಿಯೂ ಅನುವಾದಿಸಿ ಪ್ರಕಟಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿಯೂ ತುಂಬ ಜನಪ್ರಿಯ ಕಾದಂಬರಿ ಎಂಬ ಹೆಗ್ಗಳಿಕೆ ಇದಕ್ಕಿದೆ. ಇಂತಹ ಅಪರೂಪದ ಕಾದಂಬರಿ ಕನ್ನಡ ಓದುಗರಿಗೆ ದೊರೆಯುವಂತೆ ಮಾಡಿದ ಪ್ರೊ. ಚಂದ್ರಕಾಂತ ಪೋಕಳೆ ಅವರು ಅಭಿನಂದನಾರ್ಹರು.

ಪ್ರೊ. ಚಂದ್ರಕಾಂತ ಪೋಕಳೆ ಅವರು ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲ ಅವರ ೮೬೪ ಪುಟಗಳ ಬೃಹತ್ ಈ ಚಾರಿತ್ರಿಕ ಕಾದಂಬರಿಯನ್ನು ಅನುವಾದ ಮಾಡುವ ಮೂಲಕ ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತು ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ಸಮಗ್ರವಾದ ಒಂದು ಚಿತ್ರಣವನ್ನು ಕಟ್ಟಿಕೊಟ್ಟಿದ್ದಾರೆ.

ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತು ಗಳಗನಾಥರ ಎರಡು ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಸ್ತಾಪ ಬರುತ್ತದೆ. ಗಳಗನಾಥರ ‘ಗೃಹಕಲಹ’ ಮತ್ತು ‘ಶಿವಪ್ರಭುವಿನ ಪುಣ್ಯ’ ಈ ಎರಡು ಕಾದಂಬರಿಗಳು ಶಿವಾಜಿಯ ಮರಣಪೂರ್ವ ಹಾಗೂ ಮರಣೋತ್ತರದಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರತ್ವದ ಜಗಳವನ್ನು ಚಿತ್ರಿಸುತ್ತವೆ. ‘ಗೃಹಕಲಹ’ವು ಲ.ನಾ. ಜೋಶಿ ವಿರಚಿತ ‘ಅಸ್ತೋದಯ’ದ ರೂಪಾಂತರ. ಇದರಲ್ಲಿ ಶಿವಾಜಿಯ ಜೊತೆಗೆ ಅವನ ಹೆಂಡತಿ ಸಾಯಿರಾಬಾಯಿ, ಮಕ್ಕಳಾದ ಸಂಭಾಜಿ, ರಾಜಾರಾಮ್, ಇವರುಗಳಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಘರ್ಷಣೆ, ಒಂದು ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಗೃಹಕಲಹವೇ ಆಗಿತ್ತು. ಅದೆಲ್ಲ ಮುಗಿದು ರಾಜಾರಾಮನು ಪಟ್ಟವೇರುವಲ್ಲಿ ಮರಾಠರು ಶಿವಾಜಿಯ ಪುಣ್ಯದ ಪ್ರಭಾವವನ್ನು ಕಂಡದ್ದು ಯಥೋಚಿತವಾಗಿದೆ. ಈ ಎರಡನೆಯ ಎಂದರೆ ‘ಶಿವಪ್ರಭುವಿನ ಪುಣ್ಯ’ ಕಾದಂಬರಿಗೆ ಆಪ್ಪೆಯವರೇ ಮೂಲವನ್ನು ಒದಗಿಸಿದ್ದಾರೆ. (‘ಕೇವಲ ಸ್ವರಾಜ್ಯ ಸಾಠಿ’). ಈ ಮೂಲ ಕಾದಂಬರಿಯು ಮುನ್ನಿನ ‘ಉಷಃಕಾಲ’ದಷ್ಟೇ ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿದ್ದಿತು. ತಂದೆಯ ಮರಣಾನಂತರ ಸಂಭಾಜಿಯು ಪಟ್ಟವೇರಿದನಷ್ಟೆ. ಅವನು ಔರಂಗಜೇಬನಿಂದ ಸಾಕಷ್ಟು ಕಿರುಕುಳವನ್ನು ಅನುಭವಿಸಬೇಕಾಗಿ ಬಂದಿತು. ಆ ಮುಂದೆ ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಜಿಂಜಿಯಲ್ಲಿ ಆಸರೆ ಹೊಂದಿ ಸಾತಾರಾದಲ್ಲಿ ಮರಳಿ ಮರಾಠಾ ಸತ್ತೆಯನ್ನು ನೆಲೆಗೊಳಿಸಿದನು. ಆದಾಗ್ಯೂ ಔರಂಗಜೇಬನು ಅವನನ್ನು ಸೆರೆಹಿಡಿದು ಕೊಲ್ಲಿಸಿದುದನ್ನು ಮನಕರಗುವಂತೆ ಈ ಕಾದಂಬರಿಯಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಮುಂದೆ ರಾಜಾರಾಮನೂ ಹಾಗೂ ವಿಪತ್ತಿನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಮರಾಠ ಸರದಾರರೂ ಮತ್ತೆ ಒಂದುಗೂಡಿದರು. ಇತಿಹಾಸದ ಅಂಶ ಏನೇ ಇರಲಿ, ವೀರ, ಕೌರ್ಯ ಕರುಣಾರಸಗಳ ಪೋಷಣೆಯ ಹಲವಾರು ಸನ್ನಿವೇಶಗಳಿವೆ. ಕಾಮ ಕ್ರೋಧಾದಿ ಷಡ್ರಿಪುಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಪಾತ್ರಗಳಿವೆ. ಉದಾ. ಸಂಭಾಜಿ ಅನುಭವಿಸಿದ ಚಿತ್ರಹಿಂಸೆ, ಸೊಸೆ ಏಸೂಬಾಯಿಯ ಸಾಹಸವೃತ್ತಿ, ಪುಲ್ಲಾದಪಂತ, ಖಂಡೋಜಿ ಇವರ ದೇಶಭಕ್ತಿ; ಜೊತೆಗೆ ಸೂರ್ಯಾಜಿಯ ಸ್ವಾಮಿದ್ರೋಹ, ಗಣೇಶ ಶಿರ್ಕೆಯ ಸೇಡಿನ ಪ್ರವೃತ್ತಿ, ರಾಧಾಬಾಯಿಯ ಕಾಮುಕತೆ, ತಾರಾಬಾಯಿಯ ಆಸೂಯೆ – ಇವೇ ಮೊದಲಾದ ಹೃದ್ಯ ಸನ್ನಿವೇಶಗಳಿಂದ ‘ಶಿವಪ್ರಭುವಿನ ಪುಣ್ಯ’ ಕಾದಂಬರಿಯು ಗಳಗನಾಥರ ಮೇಲ್ಮಟ್ಟದ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ.

ಈಗ ಪ್ರೊ. ಚಂದ್ರಕಾಂತ ಪೋಕಳೆ ಅವರ ಈ ಕೃತಿಯು ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತು ಸಮಗ್ರವಾದ ಒಂದು ಸ್ಪಷ್ಟ ಸಮೃದ್ಧ ಮಾಹಿತಿಯನ್ನು ನಮಗೆ ನೀಡುತ್ತದೆ. ಔರಂಗಜೇಬನ ನಿದ್ದೆಗೆಡಿಸಿದ ಮಹಾಶೂರ ಛತ್ರಪತಿ ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜನ ನಂತರ ಸಿಂಹಾಸನವನ್ನೇರಿದ ಎರಡನೇ ಮರಾಠ ಛತ್ರಪತಿ, ಯುವ ರಾಜ ಸಂಭಾಜಿ, ಸತತ ಎಂಟು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಮೊಘಲರೊಂದಿಗೆ ಹೋರಾಡಿದನು. ಈ ಹೋರಾಟದ ಫಲವಾಗಿ ಮೊಘಲರ ಸೈನ್ಯವು ಯಾವುದೇ ಮರಾಠಾ ಕೋಟೆಗಳನ್ನು ಅಥವಾ ಯಾವುದೇ ಹಡಗುಗಳನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಲ್ಲ. ಸಂಭಾಜಿ ತನ್ನನ್ನು ತಾನೇ ಸ್ವರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಅರ್ಪಿಸಿಕೊಂಡನು. ಆದರೆ ಮೊಘಲ್ ಚಕ್ರವರ್ತಿಯ ಮುಂದೆ ತಲೆಬಾಗಲಿಲ್ಲ; ಸಂಭಾಜಿ ಕೇವಲ ೩೨ ವರ್ಷ ವಯಸ್ಸಿನವನಾಗಿದ್ದಾಗ ಅತ್ಯಂತ ಚಿಕ್ಕ ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ವೀರ ಮರಣ ಹೊಂದಿದನು. ಕಳೆದ ೩೨೫ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ, ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ತಪ್ಪು ಕಲ್ಪನೆಯಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರಿಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಸಂಭಾಜಿಯೊಳಗೊಬ್ಬ ಕವಿಯಿದ್ದ, ಆತ ಕಾವ್ಯಾತ್ಮಕ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದ, ಬಹಳ ಬುದ್ಧಿವಂತ ವ್ಯಕ್ತಿಯಾಗಿದ್ದ, ತನ್ನ ಜನರ ಬಗ್ಗೆ ಕಾಳಜಿಯುಳ್ಳವನಾಗಿದ್ದ, ಅಪ್ರತಿಮ ಧೈರ್ಯಶಾಲಿಯಾಗಿದ್ದ, ಉತ್ತಮ ಚಿಂತಕನಾಗಿದ್ದ. ಆದರೆ ಇತಿಹಾಸದುದ್ದಕ್ಕೂ ಸಂಭಾಜಿ ಬಗ್ಗೆ ಯಾವಾಗಲೂ ಅನುಮಾನದಿಂದ ನೋಡಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು; ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಗಳ ಮೂಲಕ ಅವರನ್ನು ನೋಡಿದಂತೆ, ಬಹಳ ಮೌಲ್ಯಯುತವಾದರೂ ಗೌರವಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ದಾಖಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಅವರನ್ನು ಕಂಡುಕೊಂಡಂತೆ, ಅರೇಬಿಯನ್ ಸಮುದ್ರದ ಶಿಖರಗಳ ನಡುವೆ ಸಹ್ಯಾದ್ರಿ ಪರ್ವತ ಶ್ರೇಣಿಗಳ ಬೆಟ್ಟದ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಅವರನ್ನು ಕೇಳಿದಂತೆ. ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜರ ಪುತ್ರ ಸಾಂಭಾಜಿ ಘನ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವ ಕುರಿತು ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲರು ತುಂಬ ಸತ್ಯಕ್ಕೆ ಹತ್ತಿರವಾದ ವಾಸ್ತವ ಕಥೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಅನನ್ಯ ಕಾದಂಬರಿ ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ಬಾಲ್ಯದಲ್ಲಿಯೂ ಸಹ, ಸಂಭಾಜಿಗೆ ತಾನು ಒಬ್ಬಂಟಿಯಾಗಿ ನಿಲ್ಲಬೇಕೆಂದು ತಿಳಿದಿತ್ತು. ಅವನ ತಾಯಿ ಕೇವಲ ಎರಡು ವರ್ಷದವನಿದ್ದಾಗ ತೀರಿಕೊಂಡಳು, ಮತ್ತು ಅವನ ತಂದೆ ಯಾವಾಗಲೂ ಗೈರುಹಾಜರಾಗಿದ್ದರು – ಮೊಘಲ್ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಔರಂಗಜೇಬನನ್ನು ದೂರವಿಡಲು ಹೋರಾಡುತ್ತಾ ‘ಸ್ವರಾಜ್’ ಎಂಬ ಸ್ವಂತ ಕನಸನ್ನು ಬೆನ್ನಟ್ಟುತ್ತಿದ್ದರು. ಹಿರಿಯ ಮಗನಾಗಿ, ಸಂಭಾಜಿ ಶಿವಾಜಿಯ ನಿಜವಾದ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿ. ಅವನು ಶೌರ್ಯ, ಬುದ್ಧಿವಂತ ಮತ್ತು ಸಮರ್ಥ ರಾಜನೀತಿಜ್ಞನ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದ. ಆದರೆ ಅರಮನೆಯಲ್ಲಿ ಕರಾಳ ಶಕ್ತಿಗಳಿದ್ದವು. ಶಿವಾಜಿಯ ಇನ್ನೊಬ್ಬ ರಾಣಿ ಸೋಯ್ರಾಬಾಯಿ ತನ್ನ ಮಗ ರಾಜಾರಾಮ್ನನ್ನು ಸಿಂಹಾಸನದ ಮೇಲೆ ಕೂರಿಸಲು ಸಂಚು ರೂಪಿಸುತ್ತಿದ್ದಾಳೆ ಮತ್ತು ಸಂಭಾಜಿ ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಲು ನಿರ್ಧರಿಸಿರುವ ಹಲವಾರು ಮಂತ್ರಿಗಳ ಬೆಂಬಲವನ್ನು ಅವಳು ಹೊಂದಿದ್ದಾಳೆ. ಏಪ್ರಿಲ್ ೩, ೧೬೮೦ ರಂದು, ಶಿವಾಜಿ ಅನಿರೀಕ್ಷಿತವಾಗಿ ಸಾಯುತ್ತಾನೆ, ಮತ್ತು ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಸಂಭಾಜಿ ಸವಾಲನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವ ಸಮಯ ಬಂದಿದೆ. ಈಗ ಅವನು ಔರಂಗಜೇಬನ ವಿರುದ್ಧ ಹೋರಾಡಬೇಕು, ಆಗ ಅನಿವರ‍್ಯವಾಗಿ ಸಂಭಾಜಿಗೆ ಪಟ್ಟಗಟ್ಟಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸಂಭಾಜಿ ತನ್ನ ತಂದೆಯ ಪರಂಪರೆಯನ್ನು ಕಾಪಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ನಡೆಸುವ ಹೋರಾಟ ಕಾದಂಬರಿಯುದ್ದಕ್ಕೂ ಸಾಗುತ್ತದೆ.

ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾಮರಾವ್ ಚಿಟ್ನಿಸ್ ಸಂಭಾಜಿ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವದ ಚಿತ್ರವನ್ನು ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ನಿರೂಪಿಸಿ ಅವಾಸ್ತವಿಕ ಮತ್ತು ವಿಕೃತವಾಗಿಸಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದ. ಸಂಭಾಜಿ ಮರಣದ ನೂರ ಇಪ್ಪತ್ತೆöÊದು ವರ್ಷಗಳ ನಂತರ ಚಿಟ್ನಿಸ್ ಈ ವಿವರಣೆಯನ್ನು ಬರೆದರು. ಅವನ ಪೂರ್ವಜರಾದ ಬಾಲಾಜಿ ಆವ್ಜಿ ಮತ್ತು ಅವರ ಮಗ ಆವ್ಜಿಯನ್ನು ಆನೆಯ ಕಾಲುಗಳ ಕೆಳಗೆ ತುಳಿದು ಕೊಲ್ಲಲಾಯಿತು. ಮಲ್ಹರರಾವ್ ಈಗಾಗಲೇ ಇದರ ಬಗ್ಗೆ ದುಃಖಿತನಾಗಿದ್ದ. ಹೀಗಾಗಿ ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತ ಇತಿಹಾಸ ಬರವಣಿಗೆ ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ಆತನ ಪ್ರತೀಕಾರದ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿತ್ತು. ಅನೇಕ ಅಸಂಗತಗಳನ್ನು ಚಿಟ್ನಿಸ್ ಹೇಳಿದ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಮುಂದಿನ ಬಹುತೇಕ ಇತಿಹಾಸಕಾರರು, ಕಾದಂಬರಿಕಾರರು, ನಾಟಕಕಾರರು, ಜೀವನ ಚರಿತ್ರಕಾರರು ನಂಬಿಕೊಂಡು ಬಂದರು. ಈ ಎಲ್ಲ ಪೂರ್ವಸೂರಿಗಳ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಮೂಡಿದ ವಿಚಾರಗಳನ್ನು ಅಲ್ಲಗಳೆಯಲೆಂದೇ ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲ ಈ ಕಾದಂಬರಿ ರಚನೆ ಮಾಡಿದ್ದಾರೆ.

ಶಿವಾಜಿಯ ತರುವಾಯ ಸಂಭಾಜಿ ಮಾಡಿದ ಪ್ರಯತ್ನಗಳು ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ತುಂಬ ದೊಡ್ಡ ಪರಿಣಾಮವನ್ನುಂಟು ಮಾಡಿವೆ. ಎಂಟ್ಹತ್ತು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ನಿರಂತರ ಔರಂಗಜೇಬನೊಂದಿಗೆ ಸೆಣಸಾಡಿದ್ದು ನಿಜಕ್ಕೂ ರೋಚಕ ಅಧ್ಯಾಯ. ಹೀಗಾಗಿ ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲರು ಈವರೆಗೆ ಇತಿಹಾಸದ ಚರಿತ್ರೆಯಲ್ಲಿ ಸಂಭಾಜಿಗೆ ಆದ ಅನ್ಯಾಯವನ್ನು ಸರಿಪಡಿಸುವ ನಿಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಈ ಬೃಹತ್ ಕಾದಂಬರಿಯನ್ನು ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಒಟ್ಟು ೧೦೭ ಮರಾಠಿ ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಆಕರ ಗ್ರಂಥಗಳನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಂಡು, ಸಂಭಾಜಿ ಘನವ್ಯಕ್ತಿತ್ವವನ್ನು ಲೋಕಕ್ಕೆ ತಿಳಿಸುವ ಪ್ರಯತ್ನ ಮಾಡಿದ್ದಾರೆ.

ದಕ್ಷಿಣ ಕರ್ನಾಟಕದ ಮೇಲೆ ಸಂಭಾಜಿ ಮಾಡಿದ ಎರಡು ಆಕ್ರಮಣಗಳು, ಬುರ್ಹಾನ್ಪುರದ ಮೇಲಿನ ಒತ್ತಡ, ಪ್ರಭಾವಿ ಬ್ರಿಟಿಷರ ಮೇಲಿನ ಪ್ರಭಾವ, ಅರಬ್ಬರೊಂದಿಗಿನ ಸ್ನೇಹ ಮತ್ತು ಬಸ್ಸೇನ್ನಿಂದ ಪಣಜಿಯವರೆಗಿನ ಪಶ್ಚಿಮ ಕರಾವಳಿಯ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಬಂದರಿನಲ್ಲಿ ಪೋರ್ಚುಗೀಸರೊಂದಿಗಿನ ಸಂಘರ್ಷಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಇಲ್ಲಿ ಸವಿಸ್ತಾರವಾದ ವಿವರಣೆ ಇದೆ. ೧೬೮೫ ರ ನಂತರದ ಮಹಾರಾಷ್ಟçದ ಭೀಕರ ಕ್ಷಾಮ ಮತ್ತು ಅದರ ದುರಂತ ಪರಿಣಾಮಗಳು, ಔರಂಗಜೇಬನ ಆಕ್ರಮಣದ ವಿರುದ್ಧ ಗೋಲ್ಕೊಂಡ ಮತ್ತು ಬಿಜಾಪುರದ ಆಡಳಿತಗಾರರೊಂದಿಗೆ ಸಂಭಾಜಿ ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದ ಅಭಿಯಾನ ಮತ್ತು ಮಹಾಯುದ್ಧದ ಸಿದ್ಧತೆಗಳು ಈ ಇತಿಹಾಸ ಕುರಿತು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಚಿಂತನೆಗಳನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ವಿವರಿಸಲಾಗಿದೆ.

ರಣಜಿತ್ ಸರ್ದೇಸಾಯಿ ಅವರು ಚಿತ್ರಿಸಿದ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತಾದ ಶಿಸ್ತುಬದ್ಧ, ವಿವೇಚನಾಶೀಲವಾದ ಇತಿಹಾಸ ಗೋಚರಿಸುವುದುಲ್ಲ. ಮಲ್ಹಾರ್ ಚಿಟ್ನಿಸ್ ನ ಸುಳ್ಳು ಮತ್ತು ದುರುದ್ದೇಶಪೂರಿತ ವಿಚಾರವನ್ನೇ ಇವರೂ ನಂಬಿದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಸಂಭಾಜಿ ಕುರಿತಾದ ಚಾರಿತ್ರಿಕವಾದ ಒಂದು ವಿವರಣೆಯನ್ನು ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲರು ಇಲ್ಲಿ ವಾಸ್ತವ ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಕೊಟ್ಟಿದ್ದಾರೆ.

ಗೋದೂ ಎಂಬ ಹೆಣ್ಣುಮಗಳು ಮದುವೆಯಾದ ಹೊಸದರಲ್ಲಿ ಗಂಡ ಮನೆಯವರು ರಾಯಗಢದಲ್ಲಿ ಮಾಡಬೇಕೆಂದಿದ್ದ ಕುಟೀಲ ತಂತ್ರದ ಕುರಿತು ಸಂಭಾಜಿಗೆ ಹೋಗಿ ಹೇಳುವ ಘಟನೆಯೊಂದಿಗೆ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುವ ಕಾದಂಬರಿ ೨೨ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಕವಲೊಡೆದಿದೆ. ಗೃಹ ಕಲಹಗಳಿಂದ ಸಂಭಾಜಿ ಹೇಗೆ ದುರಂತನಾಯಕ ಪಟ್ಟ ಕಟ್ಟಿಕೊಳ್ಳಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಕಾದಂಬರಿ ತುಂಬ ಭಾವನಾತ್ಮಕ ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ವಿವರಿಸುತ್ತ ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಸೋಯರಾಬಾಯಿ ತನ್ನ ಮಗ ರಾಜಾರಾಮ ಪಟ್ಟಕ್ಕೆ ಬರಬೇಕೆಂದು ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ದ್ವೇಷಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಆತನ ಬಗ್ಗೆ ಶಿವಾಜಿ ಮುಂದೆ ಇಲ್ಲಸಲ್ಲದ ಚಾಡಿ ಹೇಳಿ, ಶಿವಾಜಿಯೊಂದಿಗೆ ದಂಡಯಾತ್ರೆಗೆ ಹೋಗದಂತೆ ತಡೆಯುತ್ತಾಳೆ. ಶಿವಾಜಿಗೂ ಸಂಭಾಜಿಗೂ ನಡುವೆ ಸುಧಾರಿಸಲಾರದಷ್ಟು ಬಿರುಕು ಮೂಡುವಂತೆ ಮಾಡುತ್ತಾಳೆ.

ಸಂಭಾಜಿಯೊಂದಿಗೆ ಸ್ವರಾಜ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ಪ್ರಾಣಕೊಟ್ಟವನು ಕವಿ ಕಲಶ. ಆದರೆ ಆತನ ಬಗ್ಗೆ ಇತಿಹಾಸಕಾರರು ತಪ್ಪು ಕಲ್ಪನೆಗಳನ್ನೇ ತುಂಬಿದ್ದರು. ವಿಶ್ವಾಸ ಪಾಟೀಲರು ಕವಿ ಕಲಶ ಒಬ್ಬ ರಾಜನಿಷ್ಠ ವ್ಯಕ್ತಿಯಾಗಿದ್ದನೆಂಬುದನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇದಕ್ಕಾಗಿ ಅವರು ಸಂಭಾಜಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಂಖ್ಯೆಯ ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ದಾಖಲೆಗಳು ಮೂಲ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಇರುವುದನ್ನು ಗಮನಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಕವಿ ಕಲಶ್ ಮತ್ತು ಅವರ ನಡುವಿನ ಪತ್ರವ್ಯವಹಾರ ಮತ್ತು ಬ್ರಿಟಿಷರೊಂದಿಗಿನ ಒಪ್ಪಂದದ ಮೂಲ ದಾಖಲೆಗಳನ್ನು ಪರಿಶೀಲಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇಂದಿಗೂ ಸಹ, ಸಂಭಾಜಿಯವರ ಸಂಸ್ಕೃತ ಮಹಾಕಾವ್ಯ ಮತ್ತು ಬ್ರಜಭಾಷಾ ಕಾವ್ಯಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಮಾಹಿತಿಯನ್ನು ವಾರಣಾಸಿಯ ಕಾಶಿ ನಗರಿ ಪ್ರಚಾರಿನೋ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಸಂರಕ್ಷಿಸಲಾಗಿದೆ. ದುರದೃಷ್ಟವಶಾತ್ ಯಾವುದೇ ವಿದ್ವಾಂಸರು ಇದರ ಬಗ್ಗೆ ಗಮನ ಹರಿಸಲಿಲ್ಲ. ಇದಕ್ಕೆ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಾಗಿ, ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜರಂತಹ ಮಹಾನ್ ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಮಗ ಇಷ್ಟೊಂದು ಕುಡುಕ, ಕಾಮುಕ, ದುರಹಂಕಾರಿ ಮತ್ತು ಅಸಭ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿ ಎಂದು ಹೇಗೆ ಸಾಬೀತುಪಡಿಸಬಹುದು ಎಂಬ ಬಗ್ಗೆ ವಿದ್ವಾಂಸರಲ್ಲಿ ಸ್ಪರ್ಧೆ ಇತ್ತು. ಈ ಎಲ್ಲ ಅಸಂಗತಗಳ ಮೇಲೆ ಬೆಳಕು ಚೆಲ್ಲುವ ಕಾರ್ಯ ಈ ಕಾದಂಬರಿಯಲ್ಲಿ ನಡೆದಿದೆ.

ಔರಂಗಜೇಬನು ಕಾಫಿರನ ಮಗು ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ಹಿಡಿಯುವವರೆಗೂ ಕಿರೀಟವನ್ನು ಧರಿಸುವುದಿಲ್ಲ ಎಂದು ಪ್ರತಿಜ್ಞೆ ಮಾಡಿದ್ದನು. ಹಿಂದೂಸ್ತಾನದ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಾ ತನ್ನ ಬರಿ ತಲೆಯೊಂದಿಗೆ ಕಾಡಿನಿಂದ ಕಾಡಿಗೆ ಅಲೆದಾಡಿದನು. ದಿಲೇರಖಾನ್ ಒಮ್ಮೆ ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ತನ್ನತ್ತ ಸೆಳೆದುಕೊಂಡು ಆತನನ್ನು ಬಂಧಿಸಬೇಕೆಂದು ಹೊಂಚು ಹಾಕಿದ್ದ. ಆದರೆ ಮುನಾಸಿಬಖಾನ ಎಂಬ ವ್ಯಕ್ತಿ ಔರಂಗಜೇಬನಂತಹ ದುಷ್ಟ ವ್ಯಕ್ತಿ ದಕ್ಷಿಣವನ್ನು ಆಕ್ರಮಿಸುವುದು ಬೇಡ, ವಿಜಾಪುರದ ಆದಿಲಶಾಹಿಗಳು, ಸಂಭಾಜಿ ಕೂಡಿದರೆ ಔರಂಗಜೇಬನ ವಿರುದ್ಧ ಹೋರಾಡಲು ನಮಗೆ ಶಕ್ತಿ ಬರುತ್ತದೆ ಎಂದು ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ಉಪಾಯವಾಗಿ ಕಾಪಾಡುತ್ತಾನೆ.

ಆದರೆ ದುರದೃಷ್ಟವಶಾತ್, ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜರ ಅನೇಕ ಅಷ್ಟಪ್ರಧಾನರು ಮತ್ತು ಪ್ರಮುಖ ಉದ್ಯೋಗಿಗಳು ನಂತರ ವಿಶ್ವಾಸಾರ್ಹರಾಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಬಾಲಾಜಿ ಆವ್ಜಿ ಮತ್ತು ಮೊರೊಪಂತ್ ಅವರಂತಹ ಹಿರಿಯ ಮತ್ತು ಗೌರವಾನ್ವಿತ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಇದರಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಲಾಗಿತ್ತು. ರಾಜಕೀಯದಲ್ಲಿ ನಿಪುಣರಾಗಿದ್ದ ಅಣ್ಣಾಜಿ ದತ್ತೊ ಮತ್ತು ವಿವಿಧ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ನೇಮಕಗೊಂಡ ಅವರ ಸ್ವಾರ್ಥಿ ಉದ್ಯೋಗಿಗಳಿಂದಾಗಿ ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರ ಮತ್ತು ವಿಶ್ವಾಸಾರ್ಹತೆಯ ವಾತಾವರಣ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿತ್ತು. ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಚಿಕ್ಕವನೂ ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ಶುದ್ಧನೂ ಆಗಿದ್ದ ಸಂಭಾಜಿ ಅವರ ವಿರುದ್ಧ ಧ್ವನಿ ಎತ್ತಿದ. ಇದರ ಪರಿಣಾಮಕ್ಕೊಳಗಾದ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜರಿಗೆ ದೂರು ನೀಡಿದರು. ಆದ್ದರಿಂದ, ಕೊನೆಯ ಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ, ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜರು ಅವರನ್ನು ಕರ್ನಾಟಕ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ತಮ್ಮೊಂದಿಗೆ ಕರೆದೊಯ್ಯಲು ನಿರಾಕರಿಸಿದರು. ಇಲ್ಲಿಂದ ಸಂಭಾಜಿ ಮತ್ತು ಅಧಿಕಾರಿಗಳ ನಡುವಿನ ಸಂಘರ್ಷ ಪ್ರಾರಂಭವಾಯಿತು. ತಲೆಮಾರುಗಳ ನಡುವಿನ ವ್ಯತ್ಯಾಸವೂ ಇದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿತ್ತು. ಈ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಶಿವಾಜಿಯ ಮಗ ಮತ್ತು ಎರಡನೇ ಛತ್ರಪತಿಯಾದ ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ಬೇರ್ಪಡಿಸಬೇಕೆಂದು ಹಲವಾರು ಬಾರಿ ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದರು. ಈ ದ್ರೋಹ ಪದೇ ಪದೇ ಕ್ಷಮಿಸಿದರೂ, ಅದು ಮರುಕಳಿಸುತ್ತಲೇ ಇತ್ತು. ಅವರು ತಮ್ಮ ರಾಜನನ್ನು ದೂರ ಮಾಡಲು ಮತ್ತೆ ಮತ್ತೆ ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದರು. ಅದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಕೊನೆಗೆ ಸಂಭಾಜಿ ಈ ಉದ್ಯೋಗಿಗಳಿಗೆ ರಾಜದಂಡ ನೀಡುವ ಕರ್ತವ್ಯವನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಬೇಕಾಯಿತು. ಈ ಉದ್ಯೋಗಿಗಳ ವಂಶಸ್ಥರು ನಂತರ ಸಂಭಾಜಿಯ ಚಾರಿತ್ರ‍್ಯಕ್ಕೆ ಅವಮಾನ ಮಾಡಿದರು.

ಔರಂಗಜೇಬನ ಮಹಾ ದಾಳಿಯನ್ನು ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟಿಸಲು ಸಂಭಾಜಿ ಸಾಧ್ಯವಿರುವ ಎಲ್ಲ ಪ್ರಯತ್ನಗಳನ್ನು ಮಾಡಿದರು. ಕುತುಬ್ಷಾ ಮತ್ತು ಆದಿಲ್ಷಾ ಮಾತ್ರವಲ್ಲದೆ, ಸಂಭಾಜಿ ಇಕ್ಕೇರಿಯ (ಕೆಳದಿ) ಬಸಪ್ಪ ನಾಯಕ ಸೇರಿದಂತೆ ದಕ್ಷಿಣದ ಅನೇಕ ರಾಜರ ಒಕ್ಕೂಟವನ್ನು ರಚಿಸಿದ್ದರು. (ಈ ವಿಚಾರಗಳು ಕನ್ನಡದ ಅನುವಾದದಲ್ಲಿ ಬರಬೇಕಾಗಿತ್ತು ಎಂಬುದು ನನ್ನ ಅನಿಸಿಕೆ) ಆದರೆ ಕುತುಬ್ ಷಾ ಐಷಾರಾಮಿ ಸ್ವಭಾವದವರಾಗಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಆದಿಲ್ ಷಾಗೆ ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಕಡಿಮೆ ಜ್ಞಾನವಿತ್ತು ಮತ್ತು ಅನುಭವವಿರಲಿಲ್ಲ. ಅದೇನೇ ಇದ್ದರೂ, ದಕ್ಷಿಣವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುವಲ್ಲಿ ಸಂಭಾಜಿ ರಾಜ, ಹಂಬಿರರಾವ್ ಮೋಹಿತೆ, ನಿಲೋಪಂತ್ ಪೇಶ್ವೆ, ಖಂಡೋಬಲ್ಲಾಳ ಕೇಸೊ ತ್ರಿಮಲ್ ಪಿಂಗಳೆ ಮುಂತಾದವರ ಪಾತ್ರ ಗಮನಾರ್ಹವಾಗಿದೆ. ಈ ಎಲ್ಲ ವಿವರಗಳು ಕಾದಂಬರಿಯಲ್ಲಿ ಚಲನಚಿತ್ರದಂತೆ ಕಣ್ಮುಂದೆ ಸುಳಿಯುತ್ತವೆ.

ಅಣ್ಣಾಜಿ ದತ್ತೋಪಂತರ ಮಗಳು ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ಪ್ರೀತಿಸುತ್ತಿದ್ದಳು. ಆದರೆ ಅದರ ಬಗ್ಗೆ ಜನರಲ್ಲಿ ತಪ್ಪು ಕಲ್ಪನೆ ಮಾಡಲಾಗಿತ್ತು. ಹೀಗಾಗಿ ಅಣ್ಣಾಜಿ ಯಾವಾಗಲೂ ಸಂಭಾಜಿಯನ್ನು ವಿರೋಧಿಸುತ್ತಲೇ ಬಂದನು. ಗೋದೂ ರಾಯಗಢದಲ್ಲಿ ಬಂದು ಆಶ್ರಯ ಪಡೆಯುತ್ತಾಳೆ. ಆದರೆ ಅವಳು ಮುಂದೆ ಏನಾದಳು ಎಂಬುದು ಕಾದಂಬರಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿಲ್ಲ.

ಸಂಭಾಜಿ ರೈತರ ಪರ ಇದ್ದ ಒಬ್ಬ ಮಾನವೀಯ ರಾಜನಾಗಿದ್ದನೆಂಬುದಕ್ಕೆ ಇಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಘಟನೆಗಳು ಬರುತ್ತವೆ. ಭೀಕರ ಬರಗಾಲ ಬಿದ್ದಾಗ ಸಂಭಾಜಿ ರೈತರ ತೆರಿಗೆಯನ್ನು ಮನ್ನಾ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ. ರೈತರಿಗೆ ಬೇಕಾದ ಸಾಮಗ್ರಿಗಳನ್ನು ಒದಗಿಸಿಕೊಟ್ಟು, ಅವರ ಕೃಷಿ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಬೆಳೆಯುವಂತೆ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ.

ಧನಾಜಿ, ಸನಂತಜಿ ಮುಂತಾದ ಸಮರ್ಥ ಮತ್ತು ನಿಕಟ ಜನರ ದಂಡು ಕಟ್ಟಿಕೊಂಡು ಮೊಘಲ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಶಾಹಿಯ ನಿದ್ದೆ ಗೆಡಿಸುವ ಸಂಭಾಜಿಯ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವ ಅನನ್ಯ-ಅಪರೂಪ. ದಕ್ಷಿಣದ ತಮಿಳು ಪ್ರಾಂತ್ಯದಲ್ಲಿ, ಕನ್ನಡದ ನೆಲದಲ್ಲಿ, ದೂರದ ಗೋವಾದಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಇಂದಿನ ಮೂರು ರಾಜ್ಯಗಳ ಮೇಲೆ ತನ್ನ ಪ್ರಭುತ್ವವನ್ನು ಸಂಭಾಜಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ್ದ ಎನ್ನುವುದು ರೋಚಕ ಸಂಗತಿಯಾಗಿದೆ. ೩೨ ವರ್ಷದ ಶಿವಾಜಿ ಮಗ ಸಂಭಾಜಿ ಏಕಾಂಗಿಯಾಗಿ ಭೀಕರ ಕ್ಷಾಮ, ರಾಜನ ಜೊತೆ ಸೇರಿದ್ದ ತನ್ನ ಸ್ವಂತ ಬಾವಂದಿರು ಮತ್ತು ವಿಶ್ವಾಸಘಾತುಕ ಮತ್ತು ದೇಶದ್ರೋಹಿ ಭೂಮಾಲೀಕರ ವಿರುದ್ಧ ಹೋರಾಡುತ್ತಿದ್ದ. ಅರವತ್ತೇಳು ಸಾವಿರ ಸೈನ್ಯದೊಂದಿಗೆ ಔರಂಗಜೇಬನ ಬೃಹತ್ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಎದುರಿಸಲು ಶಿವಾಜಿಯ ಮಗ ಎಷ್ಟು ಸಿದ್ಧತೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ವಿವರಗಳು ಓದುಗರಲ್ಲಿ ಸಂಚಲನವನ್ನುಂಟು ಮಾಡುತ್ತವೆ.

ಸಹ್ಯಾದ್ರಿ ಕಣಿವೆಗಳನ್ನು ಗುರಾಣಿಯಾಗಿ ಬಳಸಿಕೊಂಡ, ಕುದುರೆಯ ಮೇಲೆ ತನ್ನ ಸಿಂಹಾಸನವನ್ನು ಹೊತ್ತುಕೊಂಡು ತನ್ನ ಜೀವನದುದ್ದಕ್ಕೂ ರಾಜ ಸೈನ್ಯದೊಂದಿಗೆ ಹೋರಾಡಿದ, ಯುಗಗಳ ಕೊನೆಯವರೆಗೂ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ಇತಿಹಾಸವನ್ನು ಜೀವಂತವಾಗಿಟ್ಟ ಸಂಭಾಜಿಯ ಜೀವನ ನಿಜಕ್ಕೂ ರೋಮಾಂಚನಕಾರಿಯಾಗಿದೆ.

ಸಂಭಾಜಿಯ ಕೊನೆಯ ದಿನಗಳು ತುಂಬಾ ದುರಂತಮಯವಾಗಿದ್ದವು. ಸಂಗಮೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ಅವನ ವಿಶ್ವಾಸಘಾತುಕತನದಿಂದ ತುಲಾಪುರದಲ್ಲಿ ಅವನ ಮರಣದವರೆಗಿನ ನಲವತ್ತು ದಿನಗಳ ಅವಧಿಯು ಅತ್ಯಂತ ನೋವಿನಿಂದ ಕೂಡಿತ್ತು. ರಾಜನು ತನ್ನ ಸ್ವಂತ ಸಹೋದರ ದರಾನನ್ನು ಕೂಡ ಎರಡರಿಂದ ನಾಲ್ಕು ದಿನಗಳ ಕಾಲ ಮಾತ್ರ ಸೆರೆಮನೆಯಲ್ಲಿಟ್ಟಿದ್ದನು. ಆದರೆ ಅವರ ಎಲ್ಲಾ ಅನುಯಾಯಿಗಳು ಸಂಭಾಜಿಯೊಂದಿಗೆ ಸಂತೋಷವಾಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಔರಂಗಜೇಬನು ಪ್ರಮುಖ ಕೋಟೆಗಳ ಮೇಲೆ ಹಿಡಿತ ಸಾಧಿಸಬೇಕಾಯಿತು. ಆ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಮಹಾರಾಣಿ ಯೇಸುಬಾಯಿ, ದುರ್ಗಾಬಾಯಿ ಮತ್ತು ಸಂಭಾಜಿಯವರ ಎಲ್ಲಾ ಕುಟುಂಬ ಸದಸ್ಯರು ಎಷ್ಟು ವಿಪತ್ತುಗಳನ್ನು ಎದುರಿಸಿದರು ಎಂಬುದನ್ನು ಊಹಿಸಬಹುದು.

ಸಂಭಾಜಿ ಮರಣದ ಸಂದರ್ಭವಂತೂ ಹೃದಯವಿದ್ರಾವಕವಾಗಿದೆ. ೩೨ ವರ್ಷ ವಯಸ್ಸಿನ ಯುವ ರಾಜನನ್ನು ಔರಂಗಜೇಬ ಎಷ್ಟು ಕ್ರೂರವಾಗಿ ಕೊಂದುಹಾಕಿದನೆಂಬುದನ್ನು ಓದಿದಾಗ ಮೈಮೇಲಿನ ಕೂದಲು ನೆಟ್ಟಗಾಗುತ್ತವೆ. ಅಷ್ಟು ರೋಚಕಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರೊ. ಪೋಕಳೆ ಅವರು ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಅನುವಾದಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ಪ್ರೊ. ಪೋಕಳೆಯವರು ಮರಾಠಿ ಭಾಷೆಯಿಂದ ಕನ್ನಡಕ್ಕೆ ಅನುವಾದಿಸಿದ ಒಂದು ಉದಾಹರಣೆ ಗಮನಿಸಿದರೆ, ಕಾದಂಬರಿಯ ಅನುವಾದದ ಗುಣಮಟ್ಟವನ್ನು ಅಗುಳಿನ ಮೇಲೆ ಅನ್ನದ ಪರೀಕ್ಷೆ ಎಂಬಂತೆ ಗುರುತಿಸಬಹುದಾಗಿದೆ:

मध्यरात्रीचा झोंबरा, थंडगार वारा वाहत होता. आज काही केल्या गोदूच्या डोळ्यास डोळा लागत नव्हता. वाड्याशेजारच्या जुनाट पिंपळावरच्या डहाळ्यांतून आणि बाजूच्या बांबूच्या बनात वार्याची भिरभिर सुरू होती. पिंपरणीची इवलीशी फळे आड्यावरच्या हातकौलांवर टप टप आवाज करीत पडू लागली. गोदूने या कुशीवरून त्या कुशीवर मान वळवली. तिच्या मनगटातला हिरवा चुडा अजून उतरला नव्हता. उणापुरा एक महिनाच झाला असेल तिच्या लग्नाला. तिन्हीसांजेची झाकढाळ एकदा उरकली आणि देवघरापुढे सासूबाईचे अंथरुण टाकले, की गोदू आपल्या खोलीत यायची. ती पलंगावर पाठ टेकते न टेकते तोवर तिच्या खोलीबाहेर नवऱ्याची दबकती पावले वाजायची.

‘ಮಧ್ಯರಾತ್ರಿಯ ಮೈ ಕೊರೆಯುವ ತಣ್ಣಗಿನ ಗಾಳಿ ಬೀಸುತ್ತಿತ್ತು. ಇಂದು ಏನು ಮಾಡಿದರೂ ಗೋದೂಳ ಕಣ್ಣಿಗೆ ಕಣ್ಣು ಹತ್ತಲಿಲ್ಲ. ವಾಡೆಯ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿರುವ ಹಳೆಯ ಆಲದ ಕೊಂಬೆಗಳ ಮತ್ತು ಬದಿಯ ಬಿದಿರನ ಮೇಳೆಗಳ ಒಳಗೆ ಗಾಳಿಯ ರಭಸ ಜೋರಾಗಿತ್ತು. ಆಲದ ಹಣ್ಣುಗಳು ಛಾವಣಿಯ ಮೇಲಿರುವ ಕರಿಹಂಚಿನ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದು ಟಪ್ ಟಪ್ ಸದ್ದು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದವು. ಗೋದೂ ಮಗ್ಗಲು ಬದಲಾಯಿಸಿದಳು. ಕೈಗೆ ಹಾಕಿಕೊಂಡ ಹಸಿರು ಬಳೆ ಇನ್ನೂ ತೆಗೆದಿಟ್ಟಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವಳ ಮದುವೆಯಾಗಿ ಒಂದೇ ಒಂದು ತಿಂಗಳಾಗಿತ್ತು. ರಾತ್ರಿಯ ಊಟ ಮುಗಿದು, ದೇವರ ಕೋಣೆಯ ಮುಂದೆ ಅತ್ತೆ ಮಲಗಿದ ಬಳಿಕ, ಗೋದೂ ತನ್ನ ಕೋಣೆಗೆ ಬರುತ್ತಿದ್ದಳು. ಅವಳು ಮಂಚದ ಮೇಲೆ ಒರಗಿಕೊಂಡಿದ್ದೇ ತಡ, ಕೋಣೆಯ ಹೊರಗೆ ಗಂಡನ ಹೆಜ್ಜೆಯ ಸದ್ದು ಕೇಳಿ ಬರುತ್ತಿತ್ತು’

ಇಂತಹ ಸುಂದರ ಕನ್ನಡ ಅನುವಾದವನ್ನು ಸಾರಸ್ವತಲೋಕಕ್ಕೆ ನೀಡಿದ ಪ್ರೊ. ಚಂದ್ರಕಾಂತ ಪೋಕಳೆ ಅವರು ಅಭಿನಂದನಾರ್ಹರು.

ಪ್ರಕಾಶ ಗಿರಿಮಲ್ಲನವರ.                                       ಬೆಳಗಾವಿ                                                                 ಮೊ. ೯೯೦೨೧೩೦೦೪೧